Substancje chemiczne spełniające kryteria klasyfikacji, jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1); mieszaniny zawierające substancje wymienione w pkt 1 w stężeniach powodujących spełnienie kryteriów klasyfikacji mieszaniny, jako rakotwórczej lub mutagennej kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem, o którym mowa w pkt 1 (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2015 r. Dz.U. 2015 poz. 1090)
Długotrwałe narażenie na niektóre substancje chemiczne może spowodować nie kontrolowany wzrost komórek prowadzący do zmian nowotworowych. Większość substancji rakotwórczych zaliczana jest do substancji o działaniu bezprogowym, czyli nie można dla nich ustalić bezpiecznych poziomów ekspozycji.
Zmiany nowotworowe mogą ujawnić się po upływie wielu lat od chwili pierwszego narażenia na substancje chemiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Okres tego opóźnienia jest nazywany okresem latencji i może wynosić od 4 do 40 lat. Nowotwory powstałe w następstwie narażenia zawodowego mogą być zlokalizowane w różnych miejscach organizmu, niekoniecznie ograniczonych do miejsca bezpośredniej styczności z substancją chemiczną. Substancje takie jak arsen, azbest, chrom, nikiel mogą powodować nowotwory płuc. Nowotwory jamy nosowej i zatok nosowych mogą być następstwem narażenia na chrom, nikiel, oleje izopropylowe, pył drzewny i pył z wyprawionych skór. Z narażeniem na benzydynę, 2-naftyloaminę lub na pył z wyprawionych skór wiąże się występowanie nowotworów pęcherza moczowego. Z kolei przypadki nowotworów skóry przypisuje się narażeniu na arsen, smołę węglową i produkty ropopochodne. Narażenie na chlorek winylu może spowodować zmiany nowotworowe w wątrobie. Benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku kostnym.
Substancja rakotwórcza - to substancja lub mieszanina substancji powodujących powstanie raka lub zwiększających częstotliwość jego występowania. Substancje, które spowodowały powstanie nowotworów łagodnych i złośliwych we właściwie przeprowadzonych badaniach doświadczalnych na zwierzętach uważa się również za substancje, co do których istnieje domniemanie lub podejrzewa się, że są rakotwórcze dla człowieka, o ile nie ma przekonujących dowodów na to, że mechanizm powstawania nowotworu nie ma znaczenia dla ludzi
Substancje i mieszaniny rakotwórcze – substancje i mieszaniny, które w przypadku przyjmowania drogą pokarmową, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną raka lub wzrostu częstości jego występowania; (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2012 r. Dz.U. 2015 poz. 208)
Mutacja oznacza trwałą zmianę w ilości lub strukturze materiału genetycznego w komórce. Pojęcie „mutacja” odnosi się zarówno do dziedzicznych zmian genetycznych, które mogą się objawiać na poziomie fenotypu jak i do podstawowych modyfikacji DNA, jeśli są znane (w tym specyficzne zmiany par zasad i translokacje chromosomowe). Pojęć „mutagenny” i „mutagen” używa się w odniesieniu do czynników powodujących zwiększone występowanie mutacji w populacjach komórek lub organizmów.
Substancje i mieszaniny mutagenne – substancje i mieszaniny, które w przypadku przyjmowania drogą pokarmową, wchłaniania drogą oddechową lub przez skórę mogą być przyczyną dziedzicznych wad genetycznych lub wzrostu częstości ich występowania; (Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 sierpnia 2012 r.Dz.U. 2012 poz. 10188, zm. Dz. U. 2014, poz. 6)
Obowiązki pracodawcy
1. Badania i pomiary czynników rakotwórczych
Pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji, mieszanin lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym jest zobowiązany wykonywać ich pomiary, a w szczególności stosować metody wczesnego wykrywania narażenia podczas awarii lub w przypadku wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności.
W przypadku występowania w środowisku pracy czynnika szkodliwego o działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary przeprowadza się:
- co najmniej raz na 3 miesiące - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS;
- co najmniej raz na 6 miesięcy - jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono stężenie czynnika o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS;
- w każdym przypadku wprowadzenia zmiany w warunkach występowania tego czynnika.
Jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynników chemicznych lub mutagennych , wykonanych w odstępie co najmniej co najmniej sześciu miesięcy, nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań i pomiarów.
2. Rejestr czynników rakotwórczych
Pracodawca rejestruje wszystkie rodzaje prac w kontakcie z substancjami, mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, określonymi w wykazie substancji, mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, a także prowadzi rejestr pracowników zatrudnionych przy tych pracach. Pracodawca ma obowiązek prowadzenia dwóch rodzajów rejestrów:
Rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Rejestr zawiera następujące dane:
- wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są stosowane, produkowane lub występują jako zanieczyszczenia lub produkt uboczny;
- wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji lub stosowania;
- uzasadnienie konieczności stosowania substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, o których mowa powyżej;
- wykaz na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
- opis stanowisk na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
- liczba pracowników pracujących w narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, w tym liczbę kobiet ;
- określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powodujących narażenie;
- drogę narażenia;
- wielkość narażenia;
- czas trwania narażenia;
- rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym i mutagennym.
Dane z rejestru przekazuje się właściwemu państwowemu inspektoratowi sanitarnemu oraz właściwemu okręgowemu inspektoratowi pracy niezwłocznie po rozpoczęciu działalności oraz corocznie w terminie do dnia 15 stycznia na druku zgodnym z załącznikiem 2 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy.
Rejestr pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych i ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu pracy - przekazać właściwemu państwowemu inspektoratowi sanitarnemu. Rejestr zwiera następujące dane:
- datę wpisu do rejestru;
- imię i nazwisko pracownika oraz jego stanowisko pracy;
- numer pesel, a w przypadku jego braku - numer dokumentu potwierdzający jego tożsamość.
3. Pozostałe obowiązki pracodawcy
Pracodawca jest zobowiązany:
- Informować pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje chemiczne, ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, a także wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych;
- Zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu oraz realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, mieszanin lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających poziom ich narażenia;
- Umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w rozporządzeniu oraz innych przepisach regulujących zasady bezpieczeństwa oraz higieny pracy;
- Przeprowadzać okresowe szkolenia pracownika w zakresie:
- ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji chemicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i dodatkowo ryzyka wynikającego z palenia tytoniu oraz środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia tego narażenia;
- wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie substancji chemicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
- konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej;
- działań zapobiegających wypadkom oraz działań koniecznych do podjęcia przez pracowników, w tym pracowników pełniących obowiązki ratownicze, podczas działań ratowniczych oraz wypadków.
